- Γιώργος Θ. Μαυρογορδάτος από την Καθημερινή
Eγινε αυτές τις μέρες στην Αθήνα ένα μεγάλο συνέδριο για την Πηνελόπη Δέλτα, με 39 συνέδρους και ισάριθμες ανακοινώσεις. Το πρόγραμμα του συνεδρίου δίνει αρχικά την εντύπωση ότι πρόκειται για εξαντλητική ανάλυση του συγγραφικού της έργου. Η εντύπωση όμως αυτή αποδεικνύεται εντελώς απατηλή, αν κάποιος διαβάσει προσεκτικά το πρόγραμμα και συνειδητοποιήσει τότε ότι απουσιάζει και αποσιωπάται ένα πελώριο κομμάτι του έργου της – αυτό που συγκροτούν τρία βιβλία: «Για την Πατρίδα» (1909), «Τον καιρό του Βουλγαροκτόνου» (1911) και «Στα μυστικά του Βάλτου» (1937).
Μόνο υποθέσεις μπορεί να κάνει κανείς για την επιλογή που έκαναν οι οργανωτές να απουσιάσει εντελώς αυτό το κομμάτι και να μείνει το εντυπωσιακό συνέδριο εντυπωσιακά… κολοβό. Περισσότερο πιθανή φαίνεται η υπόθεση ότι επικράτησε η επιθυμία να μη θιγούν οι Βούλγαροι. Ή, ακόμη χειρότερα, να μη ξυπνήσουν αταβιστικά αντανακλαστικά εναντίον ενός άλλοτε «προαιώνιου εχθρού» που δεν είναι πια εχθρός.
Επιτρέπεται όμως για τέτοιες σκοπιμότητες να λογοκρίνεται και να αλλοιώνεται η συνολική εικόνα του έργου μιας συγγραφέα, με την αποσιώπηση ενός σημαντικού μέρους του έργου αυτού; Iσως μάλιστα πρόκειται για το πιο σημαντικό μέρος, όχι μόνο από την άποψη της διαχρονικής διάδοσής του, αλλά και από την άποψη της ιστορικής έρευνας που επενδύθηκε σ’ αυτό. Τα δύο πρώτα βιβλία στηρίχθηκαν σε έγκυρες μελέτες Βυζαντινής Ιστορίας. Το τρίτο όμως απαίτησε είκοσι χρόνια προετοιμασίας, καθώς στηρίχθηκε σε αρχειακό υλικό, απομνημονεύματα και πλήθος μαρτυρίες, πολλές από τις οποίες φρόντισε η ίδια η Δέλτα να καταγραφούν (και αργότερα δημοσιεύτηκαν).
Εξάλλου, αν η εξήγηση της αποσιώπησης είναι αυτή που υπέθεσα, φανερώνει ελλιπή γνώση των κειμένων. Υπάρχουν στα βιβλία αυτά σημεία που διαψεύδουν την εντύπωση ότι πρόκειται για απλή και απλοϊκή δαιμονοποίηση των Βουλγάρων, ως «προαιώνιων εχθρών». Oπως ταιριάζει στην αρχέγονη και φιλελεύθερη εκδοχή του εθνικισμού ως ιδεολογίας, στα σημεία αυτά αναδεικνύεται και τονίζεται η ουσιαστική συμμετρία ανάμεσα στους αντίπαλους εθνικισμούς: τον ελληνικό και τον βουλγαρικό.
Hδη στον «Καιρό του Βουλγαροκτόνου» ο ήρωας Κωνσταντίνος Κρηνίτης συγκλονίζεται όταν ακούει τυχαία την προσευχή του Βούλγαρου άρχοντα Δραξάν στην έρημη εκκλησία. «Σκέφθηκε πως, όπως εκείνος υπηρετούσε την πατρίδα του, έτσι και ο Δραξάν για την πατρίδα του πολεμούσε…» (σελ. 197).
Από το συνέδριο για τη συγγραφέα απουσιάζει και αποσιωπάται ένα πελώριο κομμάτι του έργου της – αυτό που συγκροτούν τα βιβλία «Για την Πατρίδα», «Τον καιρό του Βουλγαροκτόνου» και «Στα μυστικά του Βάλτου».
Η ίδια συμμετρία αναδεικνύεται ακόμη καθαρότερα στα «Μυστικά του Βάλτου». Μπορεί οι Βούλγαροι να είναι «πιο άγριοι και απολίτιστοι» (σελ. 40), όμως «και αυτοί νομίζουν ότι κάνουν το καθήκον τους όταν μας σκοτώνουν» (σελ. 142). Αυτά λέει ο «ιδανικός ήρωας» καπετάν-Aγρας, ξαφνιάζοντας και προβληματίζοντας τον νεαρό Αποστόλη (σελ. 144). Αναρωτιέται αυτός ύστερα, με αφορμή ελληνικές αγριότητες: «Λοιπόν τα σκεπάζει, τα εξαγνίζει όλα ο Αγώνας, για την πατρίδα σου;» (σελ. 282). Για να πάρει την απάντηση από ελληνικά χείλη ότι τελικά «όλοι οι αγώνες είναι άγριοι» (σελ. 372).
Πριν από σαράντα χρόνια, όταν έκανα ένα σεμινάριο για τα βιβλία της Π. Σ. Δέλτα, έλεγα στους φοιτητές μου τα εξής, ειδικά για το μυθιστόρημα «Στα μυστικά του Βάλτου»:
«Oπως δείχνουν τα πράγματα, το βιβλίο αυτό θα διαβάζεται όσο υπάρχουν Ελληνες, ως έθνος και ως αντίστοιχο κράτος. Αποτελεί ένα από τα κορυφαία λογοτεχνικά έργα που ενέπνευσε ο ελληνικός εθνικισμός (με την αρχέγονη και φιλελεύθερη σημασία του όρου). Κι αυτό με τη σειρά του δεν έχει πάψει να συναρπάζει και να εμπνέει διαδοχικές γενιές Ελλήνων».
Αρκεί τώρα ένα συνέδριο για να με διαψεύσει; Μάλλον όχι. Ιδίως αν αναλογιστεί κανείς ότι το βιβλίο έχει γνωρίσει μέχρι σήμερα σχεδόν 100 επανεκδόσεις, σε περισσότερα από μισό εκατομμύριο αντίτυπα.
*Πιο πρόσφατο βιβλίο του καθηγητή Γιώργου Θ. Μαυρογορδάτου είναι το «Εθνική ολοκλήρωση και διχόνοια: Η ελληνική περίπτωση». Οι παραπομπές στο μυθιστόρημα «Στα μυστικά του Βάλτου» γίνονται στη δεύτερη έκδοση (του 1947).
