Στην πύλη του στρατοπέδου με τη χαρακτηριστική επιγραφή «Η εργασία απελευθερώνει»
Πολωνοί και Σοβιετικοί στρατιώτες μπήκαν στο στρατόπεδο Ζαξενχάουζεν, βόρεια του Βερολίνου, στις 22 Απριλίου 1945. Την ημέρα εκείνη βρίσκονταν ακόμη στο στρατόπεδο 3.000 κρατούμενοι. Περίπου 300 από τους επιζήσαντες δεν πρόλαβαν να χαρούν την απελευθέρωσή τους, καθώς πολύ γρήγορα πέθαναν, μετά από τα όσα είχαν υποστεί ως κρατούμενοι.
30.000 σε «πορείες θανάτου»
Από το 1936 ως το 1945 πέρασαν από το Ζαξενχάουζεν περισσότεροι από 200.000 κρατούμενοι, από συνολικά 40 χώρες. Τουλάχιστον 30.000 από αυτούς αναγκάστηκαν να συμμετάσχουν στις διαβόητες «πορείες θανάτου», οι οποίες συνεχίστηκαν μέχρι και λίγο πριν την απελευθέρωση του στρατοπέδου. Δεκάδες χιλιάδες πέθαναν από την πείνα, τις ασθένειες, τους βασανισμούς, τα απάνθρωπα ιατρικά πειράματα ή την καταναγκαστική εργασία.
Υπολογίζεται ότι μόνο το φθινόπωρο του 1941 εκτελέστηκαν τουλάχιστον 10.000 Σοβιετικοί κρατούμενοι, μεταξύ αυτών πολλοί Εβραίοι. Άφησαν την τελευταία τους πνοή είτε στον ειδικό για την περίσταση θάλαμο εκτελέσεων είτε σε θαλάμους αερίων που οι Ναζί είχαν εγκαταστήσει σε φορτηγά, προκειμένου να επιταχύνουν την εξόντωση των κρατουμένων.
Και ο Ες πέρασε από το Ζαξενχάουζεν
Για τους ναζί το Ζαξενχάουζεν είχε ιδιαίτερη συμβολική σημασία. Το θεωρούσαν απόλυτο πρότυπο για όλα τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, καθώς μάλιστα βρισκόταν πολύ κοντά στην «πρωτεύουσα του Ράιχ». Το 1938 μετέφεραν εκεί την κεντρική διοίκηση όλων των στρατοπέδων συγκέντρωσης. Από αυτή τη «εκπαίδευση» πέρασε και ο Ρούντολφ Ες, μετέπειτα διοικητής του Άουσβιτς, ο οποίος εκτελέστηκε το 1947 για εγκλήματα πολέμου.
Η διατήρηση της ιστορικής μνήμης
Έξι από τους επιζήσαντες, τρεις γυναίκες και τρεις άνδρες, θα επιστρέψουν στο Ζαξενχάουζεν με αφορμή τις εκδηλώσεις για τα 80 χρόνια από την απελευθέρωση του στρατοπέδου, οι οποίες προγραμματίζονται για τέλη Απριλίου-αρχές Μαΐου. Οι περισσότεροι κατάγονται από την Πολωνία και ήταν ακόμη μικρά παιδιά όταν φυλακίστηκαν στο Ζαξενχάουζεν.
Ο Ουκρανός Μίκολα Ούρμπαν είναι ο πρεσβύτερος. Γεννήθηκε το 1924 στο Χάρκοβο, διαμένει στην Ελβετία (όπου είχε καταφύγει μετά τη ρωσική εισβολή στην πατρίδα του) και φέτος συμμετέχει για πρώτη φορά στις εκδηλώσεις για την απελευθέρωση. Στις 30 Απριλίου θα μεταβεί στο Βερολίνο, όπου θα αφηγηθεί τις αναμνήσεις του σε ειδική εκδήλωση, που διοργανώνει η Μόνιμη Αντιπροσωπεία του Βρανδεμβούργου στη γερμανική πρωτεύουσα.
Στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο ο Ούρμπαν υποστήριζε τους αντάρτες και το 1942 φυλακίστηκε στο στρατόπεδο του Ζαξενχάουζεν. Μεταφέρθηκε στο παράρτημα του Φάλκενζεε, κάνοντας καταναγκαστική εργασία για την εταιρεία Deutsche Maschinen AG (DEMAG) σε γραμμή παραγωγής για τεθωρακισμένα. Λίγο πριν το τέλος του πολέμου κατάφερε να δραπετεύσει μαζί με δύο συμπατριώτες του. Και οι τρεις εντάχθηκαν σε μονάδα του σοβιετικού στρατού, που συμμετείχε στις μάχες για την κατάληψη του Βερολίνου.
«Τελευταία επιστροφή»;
Μήπως είναι η τελευταία επίσκεψη στο στρατόπεδο συγκέντρωσης του Ζαξενχάουζεν για τον Ούρμπαν και τους υπόλοιπους επιζήσαντες; Αυτό είναι ένα ερώτημα που βασανίζει τον Άξελ Ντρέκολ, διευθυντή του Ιδρύματος Ιστορικών Μνημείων στο ομόσπονδο κρατίδιο του Βρανδεμβούργου. Άλλωστε, οι περισσότεροι από τους επιζήσαντες των στρατοπέδων συγκέντρωσης δεν βρίσκονται πια εν ζωή. «Στέκονταν πάντα στο πλευρό μας, σαν αδελφικοί φίλοι μας» λέει ο Ντρέκολ.
Αναζητώντας εναλλακτικούς τρόπους για να διατηρήσουν και να τιμήσουν την ιστορική μνήμη, εκτός από τις συμβατικές παιδαγωγικές μεθόδους, οι αρμόδιοι καταφεύγουν πλέον πολλές φορές στην τέχνη, στη μουσική ή σε workshops για νέους. «Όλα αυτά είναι σημαντικά, γιατί δημιουργούν γέφυρες, καταπολεμούν άμυνες και μιλούν τη γλώσσα των ανθρώπων, στους οποίους απευθύνονται» επισημαίνει ο Ντρέκολ.
Με αυτή την προσέγγιση συμφωνεί και η Κάτριν Γκρούμπερ, εγγονή επιζήσαντος και επικεφαλής ενός μη κερδοσκοπικού συλλόγου για τη λειτουργία των εγκαταστάσεων και του Μουσείου Ζαξενχάουζεν. Η ίδια επισημαίνει ότι σε πολλές εκδηλώσεις μνήμης ακούγονται τραγούδια που είχαν συνθέσει κρατούμενοι του στρατοπέδου, κάτι που συγκινεί και τις νεότερες γενιές. «Οι Ναζί είχαν υποβαθμίσει τους ανθρώπους σε απλά νούμερα, σε αριθμούς, αλλά εκείνοι παρέμεναν άνθρωποι» λέει η Κάτριν Γκρούμπερ. «Και τα τραγούδια μας βοηθούν γιατί αναλογιζόμαστε την ανθρώπινη φύση τους, τους φανταζόμαστε να τραγουδούν…»
Η Κάτριν Γκρούμπερ πρόλαβε να γνωρίσει τον παππού της, ο οποίος έφυγε από τη ζωή το 1975. Της είχε διηγηθεί ιστορίες αλληλεγγύης ανάμεσα στους κρατούμενους. «Ο παππούς είχε βρεθεί πολύ κοντά στον θάνατο, αλλά τον έσωσαν κομμουνιστές συγκρατούμενοί του» λέει η ίδια. «Αυτή η ανθρωπιά είναι το μήνυμα που μας συνοδεύει μέχρι σήμερα».
Το ζήτημα της AfD
Πρόσφατα, ο απερχόμενος κυβερνητικός συνασπισμός της Χριστιανικής Ένωσης (CDU/CSU) και των Σοσιαλδημοκρατών (SPD) συμφώνησε να προχωρήσει σε μία αυστηροποίηση της πολιτικής που αφορά τη χορήγηση ασύλου. Συν τοις άλλοις και το ακροδεξιό κόμμα «Εναλλακτική για τη Γερμανία» (AfD) επιχειρεί να στρέψει την κοινή γνώμη ενάντια στους κατατρεγμένους των πολέμων και της φτώχειας αλλά και ενάντια των ημεδαπών, που κατάγονται από άλλες χώρες. Ο Άξελ Ντρέκολ λέει ότι ανησυχεί για τις μελλοντικές εξελίξεις και για τις πιέσεις που υφίστανται σε όλον τον κόσμο οι δημοκρατικοί θεσμοί.
Ο ίδιος θέλει να απαγορεύσει στην AfD την κατάθεση στεφάνων στις εκδηλώσεις για την απελευθέρωση του στρατοπέδου συγκέντρωσης στο Ζαξενχάουζεν. Και αυτό γιατί, όπως λέει, όποιος καταθέτει στεφάνι «αποτίει φόρο τιμής και δεν θα επιτρέψουμε να το κάνει αυτό η AfD».
Επιμέλεια: Γιάννης Παπαδημητρίου
