«Στην ιστορία, έχουμε δει ξανά και ξανά ηγέτες που, όπως ο Μακμπέθ, ξεκινούν με προσδοκίες μεγαλείου και καταλήγουν να αιματοκυλούν τους λαούς τους και να προσπαθούν να παραμείνουν στην κορυφή με κάθε κόστος.»
Συνέντευξη στην Σμαράγδα Μιχαλιτσιάνου
Το περίφημο «καταραμένο» έργο του Ουίλιαμ Σαίξπηρ «Μακμπέθ», μια από τις πιο σκοτεινές και αριστουργηματικές δημιουργίες του, ζωντανεύει στο Θέατρο Πόλη – «Δάνης Κατρανίδης» και κάθε Δευτέρα και Τρίτη στις 20.00 με τη σκηνοθετική υπογραφή του Ευθύμη Μπαλαγιάννη.
Αφηγείται την άνοδο και την πτώση του στρατηγού Μακμπέθ, ο οποίος οδηγείται από τις προφητείες και τη δική του αχαλίνωτη φιλοδοξία σε έναν αιματηρό κύκλο προδοσίας και αυτοκαταστροφής…
Η παράσταση του ταλαντούχου ηθοποιού και σκηνοθέτη, ο οποίος συνεχώς καλλιεργεί και εξελίσσει το χάρισμά του ως καλλιτέχνης με πολλή και σκληρή δουλειά αλλά και επίμονη έρευνα, εξυμνήθηκε από την κριτική και αγκαλιάστηκε θερμά από το θεατρόφιλο κοινό προσθέτοντας άλλον έναν χρυσό κρίκο στο ενεργητικό του.
Σήμερα έχουμε την χαρά να καλωσορίσουμε τον κ. Μπαλαγιάννη στο timesnews.gr και να μιλήσουμε μαζί του για τον Σαίξπηρ, ο οποίος παραμένει διαχρονικός, καθώς αναδεικνύει τη σκοτεινή πλευρά της ανθρώπινης φύσης και τις τραγικές συνέπειες της φιλοδοξίας, σε έναν κόσμο που επανειλημμένα βυθίζεται στη δίνη του πολέμου, όπως τον σημερινό…
- O Σαίξπηρ «δεν ήταν μιας εποχής, αλλά όλων των εποχών!» έχει πει ο Ben Jonson και εσείς κύριε Μπαλαγιάννη στην παράστασή σας με το «καταραμένο» έργο του Σαίξπηρ «Μακμπέθ» καταφέρατε να μεταφέρετε επί σκηνής την υποβλητική δύναμη αυτής της τραγωδίας στην ταραγμένη επικαιρότητα της εποχής μας. Σας δυσκόλεψε αυτή η ανάγνωση που επιλέξατε, την οποία αγκάλιασε το κοινό και έτυχε θερμότατης κριτικής;
Κάθε νέα ανάγνωση του Μακμπέθ είναι μια πρόκληση, ακριβώς επειδή το έργο είναι τόσο πλούσιο και διαχρονικό. Η μεγαλύτερη δυσκολία ήταν να βρούμε τη γέφυρα ανάμεσα στη Σαιξπηρική γλώσσα και τη σύγχρονη πραγματικότητα, ώστε η ιστορία να αποκτήσει έναν νέο παλμό, χωρίς να χαθεί η ουσία της. Η επικαιρότητα μας βοήθησε να δούμε το έργο από μια άλλη οπτική. Ζούμε σε μια εποχή γεμάτη πολιτική αστάθεια, φόβο, κρίσεις εξουσίας, και αυτά είναι στοιχεία που καθρεφτίζονται στον Μακμπέθ. Όταν ένα έργο που γράφτηκε αιώνες πριν εξακολουθεί να συγκινεί, να σοκάρει, να προβληματίζει, τότε ξέρεις πως έχεις πετύχει τον στόχο σου.
- «Ο Σαίξπηρ ήταν μια αληθινή ιδιοφυΐα που έκανε μια αξιόλογη ανάλυση της ανθρώπινης ψυχής» παραδέχτηκε ο Φρόιντ. Το δικό σας σχόλιο, ποιο είναι επ’ αυτού;
Δεν μπορώ παρά να συμφωνήσω απόλυτα με τον Φρόιντ. Ο Σαίξπηρ δεν ήταν απλώς ένας σπουδαίος θεατρικός συγγραφέας, ήταν ένας οξυδερκής παρατηρητής της ανθρώπινης ψυχής. Τα έργα του δεν είναι απλώς ιστορίες, αλλά ψυχογραφήματα χαρακτήρων που παλεύουν με τις πιο σκοτεινές πτυχές της ύπαρξής τους. Ο Σαίξπηρ δεν χρησιμοποιούσε επιστημονικούς όρους, αλλά κατανοούσε βαθιά τις ανθρώπινες αδυναμίες, το υποσυνείδητο, τις εσωτερικές διαμάχες. Και αυτό το βλέπουμε σχεδόν σε όλους τους ήρωες των έργων του. Γι’ αυτό και αυτό το έργο του είναι αξεπέραστο.. μας βάζει μέσα στο μυαλό και την ψυχή των χαρακτήρων του, και όσο υπάρχει ανθρώπινη ψυχή, ο Σαίξπηρ θα παραμένει επίκαιρος.
- Κάθε φορά που ανέβαινε το έργο οι θεατές στην πλατεία ένιωθαν, ότι κάτι κολασμένο έρχεται προς το μέρος τους. Στη δική σας εκδοχή δεν συνέβη αυτό. Γιατί;
Η δική μας προσέγγιση βασίστηκε στην εσωτερική κόλαση των χαρακτήρων. Στην παράστασή μας, επικεντρωθήκαμε περισσότερο στην ανθρώπινη διάσταση του Μακμπέθ. Στην αποξένωση, στην παράνοια, στο μετατραυματικό στρες, στο πώς ένας στρατιώτης που έχει δει τη φρίκη του πολέμου επιστρέφει και παγιδεύεται σε έναν άλλο, εσωτερικό πόλεμο. Δεν ήθελα το κοινό να αισθανθεί ότι «κάτι κολασμένο έρχεται προς το μέρος του». Ήθελα να νιώσει ότι η κόλαση βρίσκεται ήδη μέσα στον ίδιο τον Μακμπέθ – και, κατ’ επέκταση, ότι μπορεί να βρεθεί μέσα στον καθένα μας.
- Το έργο, που γράφτηκε σε μία περίοδο πολιτικής και ηθικής κρίσης, αποτυπώνει τη μεγάλη τραγωδία του ανθρώπου, ο οποίος δυσκολεύεται να διακρίνει το καλό από το κακό, το φως από το σκοτάδι. Έτσι δεν ήταν κε. Μπαλαγιάννη όλες οι εποχές που πέρασαν και περνούν;
Ο κόσμος του Σαίξπηρ είναι ένας κόσμος γεμάτος ίντριγκα, προδοσία, αβεβαιότητα και δεν διαφέρει και τόσο από τον δικό μας. Κάθε εποχή κουβαλάει τη δική της κρίση. Στην εποχή του Σαίξπηρ, η Αγγλία βρισκόταν σε ένα μεταβατικό στάδιο, με πολιτικές δολοπλοκίες, θρησκευτικές συγκρούσεις και έναν λαό που ζούσε μέσα στον φόβο. Σήμερα, τέσσερις αιώνες μετά, το τοπίο παραμένει σχεδόν ίδιο αλλά με άλλο περιτύλιγμα, δυστυχώς…Αλλά αυτό είναι που κάνει τον Μακμπέθ τόσο διαχρονικό. Μιλάει για έναν κόσμο όπου η αλήθεια γίνεται θολή, όπου το φως και το σκοτάδι μπερδεύονται επικίνδυνα. Και αυτός ο κόσμος δεν ανήκει μόνο στο παρελθόν, ανήκει και στο παρόν, και, δυστυχώς, μάλλον και στο μέλλον.
«Η επικαιρότητα μας βοήθησε να δούμε το έργο από μια άλλη οπτική. Ζούμε σε μια εποχή γεμάτη πολιτική αστάθεια, φόβο, κρίσεις εξουσίας, και αυτά είναι στοιχεία που καθρεφτίζονται στον Μακμπέθ. Όταν ένα έργο που γράφτηκε αιώνες πριν εξακολουθεί να συγκινεί, να σοκάρει, να προβληματίζει, τότε ξέρεις πως έχεις πετύχει τον στόχο σου…»
Γι’ αυτό, κάθε φορά που ανεβαίνει το έργο, νιώθουμε ότι μιλάει για τη δική μας εποχή. Γιατί, τελικά, η ανθρώπινη φύση, με τις αδυναμίες, τους φόβους και τις φιλοδοξίες της, παραμένει η ίδια.
- Ένας μανιασμένος και θιγμένος άνδρας που σκορπάει τον θάνατο και μία βασίλισσα που τον σπρώχνει στο αίμα μέσω ανήθικων εξαναγκασμών. Μας παραπέμπουν σε σύγχρονες μορφές εξουσίας, οι οποίες διψάνε για αίμα και οι πόλεμοι δεν έχουν τελειωμό…
Δυστυχώς, ναι. Ο Μακμπέθ είναι ένα διαχρονικό αρχέτυπο της εξουσίας που εκτροχιάζεται, της αλαζονείας που οδηγεί στην παράνοια, της φιλοδοξίας που γίνεται αυτοκαταστροφική. Στην ιστορία, έχουμε δει ξανά και ξανά ηγέτες που, όπως ο Μακμπέθ, ξεκινούν με προσδοκίες μεγαλείου και καταλήγουν να αιματοκυλούν τους λαούς τους και να προσπαθούν να παραμείνουν στην κορυφή με κάθε κόστος. Οι πόλεμοι δείχνουν πως οι μηχανισμοί εξουσίας δεν έχουν αλλάξει τόσο όσο θα θέλαμε να πιστεύουμε.
Ο Μακμπέθ ξεκινά ως στρατηγός που υπερασπίζεται τη χώρα του και καταλήγει ένας τύραννος που τη βυθίζει στο χάος. Πόσες φορές στην ιστορία δεν έχουμε δει κάτι παρόμοιο; Η εξουσία, όταν συνοδεύεται από φόβο και ανασφάλεια, γίνεται τυφλή και βίαιη. Γι’ αυτό και το έργο παραμένει ανατριχιαστικά επίκαιρο. Γιατί μας υπενθυμίζει ότι οι άνθρωποι που διψούν για δύναμη, όταν δεν έχουν ηθικούς φραγμούς, μπορούν να γίνουν οι μεγαλύτεροι δολοφόνοι στην ιστορία μέχρι να πέσουν οι ίδιοι θύματα της ίδιας τους της ύβρης.
- Είναι αλήθεια, ότι ο Σαίξπηρ που άκουγε από παιδί για μάγισσες και δολοφονίες χρησιμοποίησε στο κείμενό του πραγματικά ξόρκια, για να βρει έτσι το αντίδοτο στα μάγια;
Αυτή η φήμη είναι ένα από τα πιο γοητευτικά μυστήρια που περιβάλλουν τον Μακμπέθ. Όντως, λέγεται πως ο Σαίξπηρ, έχοντας μεγαλώσει σε μια εποχή όπου η πίστη στη μαγεία και οι δίκες μαγισσών ήταν συνηθισμένες, άντλησε στοιχεία από πραγματικές δοξασίες και ξόρκια. Οι στίχοι των τριών μαγισσών – “Γύριζε, Βάζε, Βράσε, Ανακάτωνε” – υποτίθεται πως βασίζονται σε αυθεντικά ξόρκια που χρησιμοποιούσαν οι μάγισσες της εποχής. Υπάρχει, μάλιστα, ο μύθος ότι, επειδή χρησιμοποίησε αληθινά ξόρκια, το έργο είναι «καταραμένο». Γι’ αυτό και πολλοί ηθοποιοί αποφεύγουν να πουν το όνομα Μακμπέθ μέσα στο θέατρο, αναφέροντάς το απλώς ως «το Σκωτσέζικο έργο». Ανεξάρτητα από το αν ο Σαίξπηρ πίστευε πραγματικά στη μαγεία ή όχι, το σίγουρο είναι πως κατάφερε να δημιουργήσει μια ατμόσφαιρα που μέχρι και σήμερα μας στοιχειώνει.
- Στην εποχή μας, όπου οι άνθρωποι κυνηγούν την επιτυχία με κάθε κόστος, «ο Μακμπέθ γίνεται καθρέφτης της σύγχρονης πραγματικότητας». όπως εύστοχα έχετε δηλώσει. Το θέατρο αυτές τις εποχές, που τα πάντα έχουν ισοπεδωθεί, εκπληρώνει κατά την άποψή σας τον προορισμό του με την έννοια της αγωγής της ψυχής;
Το θέατρο, σε κάθε εποχή, είχε και έχει έναν βαθύτερο ρόλο: να μας υπενθυμίζει ότι είμαστε άνθρωποι. Όταν όλα γύρω μας μοιάζουν να ισοπεδώνονται από την αναισθησία, την διαφθορά, την απουσία κάθε ηθικού φραγμού , το θέατρο έρχεται να μας υπενθυμίσει τι σημαίνει να νιώθουμε, να αμφισβητούμε, να συνδεόμαστε. Ο Μακμπέθ, ειδικά στις μέρες μας, λειτουργεί σαν ένας καθρέφτης της πραγματικότητας. Ζούμε σε έναν κόσμο όπου βλέπουμε ανθρώπους να καταπατούν αξίες, να θυσιάζουν σχέσεις, να γίνονται αδίστακτοι για να πετύχουν και να φτάνουν μέχρι και στον φόνο.
«Κάθε νέα ανάγνωση του Μακμπέθ είναι μια πρόκληση, ακριβώς επειδή το έργο είναι τόσο πλούσιο και διαχρονικό. Η μεγαλύτερη δυσκολία ήταν να βρούμε τη γέφυρα ανάμεσα στη Σαιξπηρική γλώσσα και τη σύγχρονη πραγματικότητα, ώστε η ιστορία να αποκτήσει έναν νέο παλμό, χωρίς να χαθεί η ουσία της…»
Το θέατρο, λοιπόν, παραμένει αναγκαίο. Όχι ως απλή ψυχαγωγία, αλλά ως χώρος περισυλλογής, ως τρόπος να αγγίξουμε ξανά την ψυχή μας. Όταν κάποιος βλέπει τον Μακμπέθ να καταρρέει κάτω από το βάρος των επιλογών του, ίσως να αναρωτηθεί: “Μέχρι πού θα έφτανα εγώ για την επιτυχία; Τι αξίζει πραγματικά στη ζωή;” Και αν το θέατρο καταφέρει να γεννήσει έστω και μια τέτοια σκέψη, τότε ναι, εξακολουθεί να εκπληρώνει τον προορισμό του. Γιατί η πραγματική του δύναμη δεν είναι να μας δώσει απαντήσεις, αλλά να θέσει ερωτήματα.
- Θέλατε από παιδί να ακολουθήσετε την οδό της υποκριτικής και κυνηγήσατε το όνειρό σας. Αξιομνημόνευτες οι ερμηνείες σας ως ηθοποιού αλλά και οι παραστάσεις σας προμηνύουν πάντα κάτι καλό για το θεατρόφιλο κοινό. Πώς προέκυψε η σκηνοθεσία;
Η σκηνοθεσία ήρθε φυσικά, σαν μια εσωτερική ανάγκη να αφηγηθώ ιστορίες με τον δικό μου τρόπο. Η σκηνοθεσία είναι μια άλλη γλώσσα μέσα στο θέατρο, ένας διάλογος με τους ηθοποιούς, το κείμενο, το φως, τον ήχο, την εικόνα. Δεν είναι απλώς η διαχείριση μιας παράστασης· είναι η μετάφραση ενός έργου στη γλώσσα του σήμερα, με τρόπο που να μιλάει στο κοινό. Το θέατρο είναι ένας ανοιχτός διάλογος, και μέσα από τη σκηνοθεσία νιώθω ότι μπορώ να τον συνεχίσω και να τον εξελίξω.
- «Όλος ο κόσμος είναι μια σκηνή» λέει ο Σαίξπηρ. Κι ένας ομότεχνός του αναρωτήθηκε: «Το θέμα είναι, πού θα κάθονται οι θεατές». Εσείς τι λέτε;
Στη ζωή, όπως και στο θέατρο, δεν είμαστε πάντα οι πρωταγωνιστές, μερικές φορές είμαστε θεατές, άλλοτε κομπάρσοι, και κάποιες στιγμές σκηνοθέτες της δικής μας ιστορίας. Το θέατρο έχει τη δύναμη να μας μετακινεί από τη θέση του παθητικού θεατή στη θέση του ενεργού παρατηρητή. Να μας κάνει να αναρωτιόμαστε: βλέπουμε απλώς την ιστορία να εκτυλίσσεται μπροστά μας ή συμμετέχουμε σε αυτήν; Μήπως είμαστε κομμάτι της αφήγησης, ακόμα κι όταν νομίζουμε πως είμαστε απλοί θεατές; Στην παράσταση, όπως και στη ζωή, η οπτική γωνία από την οποία παρακολουθείς κάτι μπορεί να αλλάξει εντελώς την κατανόησή σου. Γι’ αυτό και το θέατρο δεν είναι στατικό. Αν αλλάξεις τη θέση των θεατών, αλλάζει και η ιστορία που τους διηγείσαι. Και ίσως εκεί να βρίσκεται η πραγματική μαγεία: όχι μόνο στο τι βλέπουμε, αλλά και στο πώς επιλέγουμε να το δούμε.
- Εμπνέεστε από τις δυσκολίες της καθημερινότητας για ένα θέατρο που εκπαιδεύει, ενημερώνει και ευαισθητοποιεί για σοβαρά κοινωνικά θέματα;
Πιστεύω βαθιά ότι το θέατρο έχει ευθύνη όχι μόνο να ψυχαγωγεί, αλλά και να αφυπνίζει. Να ανοίγει συζητήσεις, να προκαλεί σκέψεις, να φέρνει στο φως όσα συχνά αποφεύγουμε να δούμε. Ένα έργο μπορεί να λειτουργήσει σαν καθρέφτης, να μας κάνει να αναγνωρίσουμε πτυχές της κοινωνίας που ίσως αγνοούμε ή να νιώσουμε ‘’κάτι’’ για καταστάσεις που δεν έχουμε βιώσει.
Ιδιαίτερα σε εποχές κρίσης, όπως αυτή που ζούμε, το θέατρο μπορεί να γίνει ένας τόπος συνάντησης, ένας χώρος όπου οι άνθρωποι μοιράζονται αγωνίες, φόβους, αλλά και ελπίδες. Δεν έχει τη δύναμη να αλλάξει τον κόσμο από μόνο του, αλλά μπορεί να αλλάξει τον τρόπο που τον βλέπουμε. Και αυτό είναι μια αρχή.
- Κάνετε θέατρο σε περίοδο κρίσης. Βεβαίως η τέχνη έχει αποδείξει στο παρελθόν πως μπορεί να ανθίζει. Θεωρείτε, ότι θα συμβεί το ίδιο και τώρα;
Η τέχνη πάντα βρίσκει τρόπο να ανθίζει, ακόμα και – ή ίσως ειδικά – στις πιο δύσκολες εποχές. Η κρίση, όποια κι αν είναι η μορφή της, γεννά ερωτήματα, αμφισβητήσεις, αναζητήσεις. Και το θέατρο, ως κατεξοχήν ζωντανή τέχνη, δεν μπορεί να μείνει αμέτοχο. Αν κοιτάξουμε πίσω, θα δούμε ότι σπουδαίες θεατρικές στιγμές γεννήθηκαν μέσα από την αναταραχή. Οι μεγαλύτερες τραγωδίες γράφτηκαν σε εποχές κοινωνικής και πολιτικής κρίσης.. Το ίδιο συμβαίνει και σήμερα. Ίσως οι συνθήκες να είναι δύσκολες, το κοινό να δοκιμάζεται, αλλά ακριβώς γι’ αυτό το θέατρο γίνεται αναγκαίο.
- «Οι ιδεολογίες μας χωρίζουν. Τα όνειρα και οι αγωνίες μάς ενώνουν» έλεγε ο Ιονέσκο. Ασπάζεστε τον αφορισμό του;
Ναι, και μάλιστα πιστεύω ότι το θέατρο είναι το πιο ζωντανό παράδειγμα αυτής της σκέψης.
Το θέατρο, μέσα από τις ιστορίες του, ενώνει τους ανθρώπους. Όταν βρισκόμαστε όλοι σε μια σκοτεινή αίθουσα και παρακολουθούμε ένα έργο, δεν έχει σημασία ποια είναι η πολιτική μας τοποθέτηση ή οι πεποιθήσεις μας. Αν ένα έργο είναι αληθινό, μιλάει κατευθείαν στην ψυχή μας, μας κάνει να νιώσουμε, να συγκινηθούμε, να αναγνωρίσουμε τον εαυτό μας στους άλλους. Στο τέλος της ημέρας, αυτό που μας ενώνει δεν είναι οι απόψεις μας, αλλά οι κοινές μας αγωνίες, οι φόβοι, οι ελπίδες. Και το θέατρο έχει τη δύναμη να το υπενθυμίζει αυτό ξανά και ξανά.
- Τι σας ενοχλεί περισσότερο στους ανθρώπους;
Ίσως περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, με ενοχλεί η αδιαφορία. Το να μην προσπαθεί κάποιος να καταλάβει τον άλλον, να μη θέλει να ακούσει, να μη βλέπει πέρα από τον εαυτό του. Όταν βλέπω ανθρώπους να κλείνονται στις δικές τους αλήθειες χωρίς διάθεση να ακούσουν, να δουν, να νιώσουν, με θλίβει. Επίσης, με ενοχλεί η ευκολία με την οποία οι άνθρωποι κρίνουν, χωρίς να προσπαθήσουν να καταλάβουν. Ζούμε σε μια εποχή που όλα είναι γρήγορα, οι απόψεις, οι αντιδράσεις, οι ετυμηγορίες. Μου λείπει η υπομονή, η σκέψη πριν την κρίση, η προσπάθεια να δούμε την πολυπλοκότητα των πραγμάτων.
- Ποιο είναι το μότο σας για τη ζωή;
«Αν δεν ρισκάρεις, δεν ζεις πραγματικά».
Πιστεύω πως η ζωή απαιτεί τόλμη. Να δοκιμάζεις, να αποτυγχάνεις, να ξανασηκώνεσαι. Να μην αφήνεις το φόβο να σε παραλύει. Το θέατρο με έχει διδάξει ότι κάθε παράσταση είναι ένα ρίσκο, δεν ξέρεις πώς θα τη δεχτεί το κοινό, αν θα αγγίξει τους ανθρώπους όπως ελπίζεις. Αλλά αν δεν τολμήσεις, δεν θα μάθεις ποτέ. Το ίδιο ισχύει και στη ζωή. Αν δεν βγεις έξω από το ασφαλές πλαίσιο, αν δεν κυνηγήσεις αυτό που θες, αν δεν αφεθείς να νιώσεις, έστω κι αν σημαίνει πως μπορεί να πληγωθείς, τότε χάνεις τη βαθύτερη ουσία της ύπαρξης.
Τι σχεδιάζετε για το μέλλον;
Το μέλλον για μένα είναι πάντα ένα ανοιχτό πεδίο δημιουργίας. Το θέατρο είναι ζωντανό, εξελίσσεται συνεχώς, και αυτό με συναρπάζει. Το σίγουρο είναι ότι η αναζήτηση δεν σταματά ποτέ. Το θέατρο είναι ένα ταξίδι, και κάθε παράσταση είναι ένας νέος σταθμός. Ανυπομονώ για το επόμενο βήμα.
