Τρομακτικά δυστυχήματα, φυσικές καταστροφές και έκτακτες καταστάσεις αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της ανθρώπινης πραγματικότητας.
Συγκρούσεις τρένων, σεισμοί και τσουνάμι, φωτιές, εκρήξεις ηφαιστείων, πλημμύρες, κατολισθήσεις, τρομοκρατικές επιθέσεις, διαρροές χημικών και ραδιενεργών ουσιών, μολύνσεις, ναυτικά- αεροπορικά και τροχαία ατυχήματα, καταρρεύσεις υποδομών κ.ά. μπορούν να έχουν τις μικρότερες δυνατές αρνητικές επιπτώσεις, με τη σωστή προετοιμασία και οργάνωση.
Κρίσιμος είναι ο ρόλος των κρατικών δομών και υπηρεσιών, όπως ΕΚΑΒ, Αστυνομία, Πυροσβεστικό Σώμα, Αυτοδιοίκηση, Λιμενικό Σώμα, Στρατός, ομάδες εθελοντών. Καθοριστική είναι και η ανάγκη ενημέρωσης και ενεργής συμμετοχής της κοινωνίας.
Γράφει ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΚΙΟΚΑΣ
Όλοι είδαμε τις δυσμενείς επιπτώσεις, από την πιο πρόσφατη σιδηροδρομική τραγωδία, όπου δυο αμαξοστοιχίες συγκρούστηκαν μετωπικά, εν έτει 2023! Αλλά και τις επιπτώσεις από μια απλή χιονόπτωση στην αττική οδό το 2022! Μέχρι τις πλημμύρες στη Μάνδρα! Και τις καταστροφικές φωτιές στη Δαδιά και στο Μάτι!
Όσοι έχουν ταξιδέψει με αεροπλάνο, γνωρίζουν ότι πριν από κάθε πτήση λαμβάνει μέρος μια επίδειξη ασφαλείας από το προσωπικό του αεροσκάφους. Ο βασικός λόγος που γίνεται είναι για να διασφαλιστεί ότι οι επιβάτες γνωρίζουν τις διαδικασίες εκκένωσης και τα μέτρα ασφαλείας, ανεξάρτητα από το πόσο συχνά ταξιδεύουν. Αυτές οι πληροφορίες μπορεί να σώσουν ζωές, καθώς σε μια κατάσταση πανικού, οι επιβάτες που έχουν ακούσει ή δει την επίδειξη είναι πιο πιθανό να αντιδράσουν σωστά και γρήγορα.
Ετοιμότητα για ανταπόκριση (preparedness to respond)
Η παραπάνω επίδειξη στα αεροσκάφη ανήκει στη φάση που λέγεται “ετοιμότητα”. Η φάση της ετοιμότητας είναι μέρος ενός ευρύτερου πλαισίου διαχείρισης φυσικών και τεχνολογικών καταστροφών και επειγόντων καταστάσεων. Περιλαμβάνει τα στάδια του σχεδιασμού, οργάνωσης και εξοπλισμού, εκπαίδευσης, άσκησης και τέλος το στάδιο της αξιολόγησης. Με την ολοκλήρωση της αξιολόγησης, ο κύκλος επαναλαμβάνεται από την αρχή, οπότε οι διάφορες φάσεις επανασχεδιάζονται.
Σχεδιασμός και οργάνωση (planning & organizing)
Ποιες δομές και υπηρεσίες εμπλέκονται στη διαχείριση επειγόντων καταστάσεων; Ενδεικτικά, μας έρχονται στο μυαλό οι υπηρεσίες πολιτικής προστασίας που ενεργοποιούνται μέσω του ευρωπαϊκού αριθμού έκτακτης ανάγκης -112, δηλαδή ΕΚΑΒ, Αστυνομία, Πυροσβεστικό Σώμα, Αυτοδιοίκηση, Λιμενικό Σώμα, Στρατός, ομάδες εθελοντών. ΄Ενα ενιαίο σύνολο δομών που ανταποκρίνονται σε επείγουσες καταστάσεις όπως: Σεισμοί και τσουνάμι, φωτιές, εκρήξεις ηφαιστείων, πλημμύρες, κατολισθήσεις, τρομοκρατικές επιθέσεις, διαρροές χημικών και ραδιενεργών ουσιών, μολύνσεις, ναυτικά- αεροπορικά- σιδηροδρομικά και τροχαία ατυχήματα, καταρρεύσεις υποδομών κ.ά. Αυτές οι δομές θα πραγματοποιήσουν το στρατηγικό και επιχειρησιακό σχεδιασμό και θα οργανώσουν την υλοποίησή τους για την αντιμετώπιση οποιασδήποτε έκτακτης ανάγκης.
Οι πρόσφατες εμπειρίες όμως έδειξαν με τον πιο τραγικό τρόπο ότι η διαχείριση τέτοιων καταστάσεων απείχε πολύ από ένα βέλτιστο επίπεδο.
Επιπροσθέτως και δυστυχώς, τα τροχαία ατυχήματα είναι σταθερά μια από τις πρώτες αιτίες θανάτου, ειδικά ανάμεσα στους νέους. Γιατί όμως; Τι δεν λειτουργεί σωστά; Φαίνεται ότι στη χώρα μας ισχύει το ρητό “if you fail to plan, you plan to fail”. Λείπει λοιπόν η φάση του σχεδιασμού; Ο σχεδιασμός από μόνος του μάλλον δεν αρκεί, είναι σαν κάποιος να μαθαίνει μόνο τη θεωρία και να μην εξασκείται στην πράξη. Για να συμβεί όμως ένα ατύχημα, σημαίνει ότι οι πιθανότητες αυτού να συμβεί μάλλον ήταν υψηλές. Θα μπορούσαν αυτές οι πιθανότητες να μειωθούν, και πώς;
Πρόληψη/Μείωση ρίσκου (prevention & mitigation)
Για τη πρόληψη ή τη μείωση του ρίσκου και των επιπτώσεων τέτοιων επειγόντων καταστάσεων, είναι σίγουρο ότι δεν μπορούμε να τιθασεύσουμε τη δύναμη του Εγκέλαδου, των καιρικών φαινομένων ή ενός ηφαιστείου. Μπορούμε όμως να προλάβουμε δυσάρεστες καταστάσεις ή/και να μειώσουμε τις πιθανότητες αυτές να συμβούν, όπου αυτό είναι εφικτό.
Για για την πρόληψη των οδικών ατυχημάτων για παράδειγμα, ο ρόλος της αστυνομίας και των φορέων που διαχειρίζονται τις υποδομές είναι καθοριστικός. Το 2017 είδαμε σε βίντεο ένα όχημα στη Βοιωτία που είχε αναπτύξει ταχύτητες φόρμουλας 1 σε δρόμο με μέγιστο όριο 130χλμ/ώ για αρκετά λεπτά, ώσπου τελικά να ξεκληρίσει τρεις οικογένειες σε κλάσματα του δευτερολέπτου, μέσα σε μια μπάλα φωτιάς.
Κανείς δεν ήταν εκεί για να σταματήσει το όχημα προτού συμβεί το δυστύχημα. Καθημερινά και κατ’ εξακολούθηση συμβαίνουν δυστυχήματα λόγω παραβάσεων του κώδικα οδικής κυκλοφορίας όπως υπερβολική ταχύτητα και οδήγηση υπό επήρεια μέθης. Θα μπορούσαν αρκετά από αυτά να είχαν προληφθεί; Σίγουρα! Η αδιάλειπτη παρουσία της αστυνομίας με συνεχείς και διαρκείς ελέγχους θα ήταν ένας τρόπος.
Επίσης πολλές φορές δεν υπάρχουν ή δεν λειτουργούν σωστά ή ακόμη και καθόλου οι ελάχιστες υποδομές ασφαλείας όπως τα φανάρια, η σηματοδότηση, ο φωτισμός. Παρατηρώντας πολλές φορές τα σημεία των ατυχημάτων διαπιστώνεται εκ των υστέρων έλλειψη διαβάσεων, έλλειψη σωστής σηματοδότησης, έλλειψη πλευρικών στηθαίων, κακή κατάσταση του οδικού δικτύου, κακή συντήρηση του οχήματος κοκ. Σε πολλές ευρωπαϊκές πόλεις, η μείωση του ανώτατου ορίου ταχύτητας σε 30 χλμ/ώ σε ορισμένους δρόμους, έχει αποδειχθεί ότι βελτιώνει την οδική ασφάλεια, επιτυγχάνοντας λιγότερα και λιγότερο σοβαρά ατυχήματα, αυξημένη ασφάλεια για πεζούς και ποδηλάτες, και επιπροσθέτως μείωση θορύβου και ρύπανσης, άρα και ενέργειας.
Το 2023 είδαμε πάλι σε βίντεο δυο τρένα να συγκρούονται μετωπικά στην ίδια γραμμή. Πώς θα μπορούσε να είχε μειωθεί ή ακόμη και να είχε εξαλειφθεί η πιθανότητα να είχε συμβεί κάτι τέτοιο; Οπωσδήποτε η υλοποίηση της σύμβασης 717 θα ήταν ένας τρόπος, όπως επίσης και η πρόσληψη ικανού αριθμού προσωπικού στο σιδηροδρομικό οργανισμό και η εκπαίδευσή τους στην ασφάλεια.
Εξοπλισμός και ανθρώπινο δυναμικό (equip)
Λίγο πριν την έλευση της νέας χιλιετίας είχα την ατυχία να βρεθώ μέσα σε ένα ασθενοφόρο του ΕΚΑΒ. Αυτό που είχε αποτυπωθεί στη μνήμη μεταξύ άλλων, ήταν ότι δεν υπήρχε καθόλου εξοπλισμός, εκτός από τον οδηγό του ασθενοφόρου και ένα φορείο. Δεν είδα ούτε διασώστες, ούτε εργαλεία, ούτε μηχανήματα, ούτε φάρμακα. Μόνο ένα άδειο κουβούκλιο. Σήμερα σχεδόν 30 χρόνια μετά, οι ίδιες ελλείψεις συνεχίζουν να υφίστανται στο σύστημα υγείας. Δεν υπάρχει αρκετό προσωπικό, εξοπλισμός, μονάδες υγείας, φάρμακα.
Στα μέσα μαζικής μεταφοράς, οφείλουν να υπάρχουν ειδικά σφυράκια σε εμφανή σημεία, ώστε σε περίπτωση ατυχήματος οι επιβάτες να μπορούν να σπάσουν το τζάμι και να διαφύγουν με ασφάλεια από το όχημα (λεωφορεία, τρένα, μετρό κλπ.). Στα ελληνικά τρένα τα σφυράκια αυτά ήταν μονίμως εξαφανισμένα από πολλά χρόνια πριν. Όμως ακόμη και ο πιο -φαινομενικά- ασήμαντος εξοπλισμός σε επείγουσες καταστάσεις μπορεί να αποβεί σωτήριος. Όλα τα εργαλεία, στολές, οχήματα, μηχανήματα, συστήματα επικοινωνίας θα πρέπει να είναι σωστά συντηρημένα και να λειτουργήσουν άψογα σε μια έκτακτη ανάγκη. Και βέβαια το αντίστοιχο προσωπικό να έχει εκπαιδευτεί στο χειρισμό τους.
Εκπαίδευση (training & education)
Το 112 δέχθηκε αυτόματες κλήσεις από κινητά επιβατών μετά τη σύγκρουση των δυο τρένων. Ακούγονταν φωνές. Δεν δηλώθηκε ρητά η θέση, αλλά το 112 μπορεί να την εντοπίσει.
-
Οι χειριστές του 112 ήταν εκπαιδευμένοι ώστε να ανταποκριθούν σωστά και γρήγορα σε μια τέτοια κατάσταση;
-
Ο συντονισμός των δομών που κλήθηκαν να συνδράμουν στο περιστατικό ήταν ο βέλτιστος; Γνώριζαν οι υπεύθυνοι που έδιναν εντολές, και το ανθρώπινο δυναμικό αντιμετώπισης τέτοιων καταστάσεων τι ακριβώς να κάνουν αλλά και τι να μην κάνουν; Γνωρίζει το προσωπικό να χειριστούν σωστά και να αξιοποιήσουν στο έπακρο τον διαθέσιμο εξοπλισμό;
Ακόμη και απλοί πολίτες μπορούν να βοηθηθούν ώστε να ανταποκριθούν σε επείγουσες καταστάσεις, έχοντας λάβει τη σωστή εκπαίδευση. Τα σεμινάρια α’ βοηθειών σε περίπτωση οξείας πάθησης και τραυματισμού ή ο χειρισμός ενός πυροσβεστήρα σε περίπτωση φωτιάς είναι ενδεικτικά.
Οι εκστρατείες ενημέρωσης κοινού είναι επίσης ένα σημαντικό σκέλος αυτού του σταδίου που έχει στόχο την εκπαίδευση των κοινοτήτων σχετικά με τις διαδικασίες ασφάλειας.
Ασκήσεις-γυμνάσια (drills & simulations)
Το να γνωρίζεις τη θεωρία, χωρίς να την έχεις εξασκήσει, είναι μόνο ένα μέρος της διαχείρισης. Ο σκοπός των ασκήσεων έκτακτης ανάγκης είναι να διασφαλίσουν την ετοιμότητα, να βελτιώσουν τον συντονισμό και να αυξήσουν την αποδοτικότητα της ανταπόκρισης σε πραγματικές καταστάσεις.
Αυτές οι ασκήσεις βοηθούν πυροσβέστες, διασώστες, αστυνομικούς, λιμενικούς και άλλες ομάδες αντιμετώπισης καταστροφών, να εξασκήσουν τις δεξιότητές τους, να εντοπίσουν αδυναμίες και να βελτιώσουν τα πρωτόκολλά τους. Η τακτική πραγματοποίησή τους μπορεί να βελτιώσει σημαντικά την αποτελεσματικότητα της αντιμετώπισης εκτάκτων αναγκών, μειώνοντας τις ανθρώπινες απώλειες και τις υλικές ζημιές σε πραγματικά περιστατικά.
Πραγματοποιείται επαρκής αριθμός τέτοιων ασκήσεων και σε τακτά χρονικά διαστήματα; Εμπλέκονται, επικοινωνούν και συντονίζονται σε ικανοποιητικό επίπεδο όλες οι υπηρεσίες που θα μπορούσαν να ανταποκριθούν;
Αποτίμηση και βελτίωση (evaluation & improvement)
Όταν ολοκληρωθούν όλα τα παραπάνω στάδια της φάσης της “ετοιμότητας”, γίνεται αξιολόγηση και αποτίμηση. Εκεί διαπιστώνεται:
– Τι πήγε καλά;
– Τι δεν πήγε καλά;
– Ποιος και πόσος επιπλέον εξοπλισμός χρειάζεται;
– Πόσο και τι ποιότητας ανθρώπινο δυναμικό θα χρειαστεί να προσληφθεί;
-
Πραγματοποιείται επανασχεδιασμός των πρωτοκόλλων και σχεδίων έκτακτης ανάγκης;
-
Προτείνονται σχέδια βελτίωσης των ελλείψεων; Και υλοποιούνται αυτά σε εύλογο χρονικό διάστημα;
Ανταπόκριση και Αποκατάσταση (response & recovery)
Στη φάση της ανταπόκρισης όλα τα συστήματα πρέπει να δουλέψουν άψογα. Στην τραγωδία των Τεμπών -σύμφωνα με μαρτυρίες επιζώντων- υπήρχε ολιγωρία στην ανταπόκριση και διάσωση. Και οι έρευνες για τη διαλεύκανση των αιτιών του δυστυχήματος δεν ήταν σύμφωνα με τα πρωτόκολλα: Χάθηκαν πολύτιμα στοιχεία και υλικά από το πεδίο, υπήρξαν πολλοί μάρτυρες που δεν κλήθηκαν ποτέ για κατάθεση.
Μετά από μια καταστροφή, οι κυβερνήσεις οφείλουν να υποστηρίζουν τις προσπάθειες ανοικοδόμησης, την επισκευή υποδομών, τη φροντίδα και ίσως την οικονομική ενίσχυση των πληγέντων. Όμως δεν είναι προτιμότερο να δοθεί περισσότερη έμφαση και ουσία στη φάση της πρόληψης ή μείωσης του ρίσκου, παρά στην αποκατάσταση; Μήπως έτσι οι συνέπειες μιας καταστροφής θα είναι μικρότερες, και το βάρος της αποκατάστασης πιο ελαφρύ;
Επίλογος – Προσαρμοστικότητα και ανθεκτικότητα
Η προσφορά των δομών και υπηρεσιών διαχείρισης εκτάκτων αναγκών στην κοινωνία είναι ανεκτίμητη. Οι κυβερνήσεις διαδραματίζουν κεντρικό ρόλο στο συντονισμό και την υποστήριξη τους για να διασφαλίσουν την αποτελεσματική πρόληψη, ανταπόκριση και αποκατάσταση από καταστροφές.
Λαμβάνοντας τα μηνύματα της κοινωνίας και τα μαθήματα από προηγούμενες εμπειρίες και καταστάσεις, οι κυβερνήσεις όφειλαν και συνεχίζουν να οφείλουν να αφουγκράζονται τις ανάγκες, να αναγνωρίσουν το πρόβλημα, και με σοβαρότητα να εστιάσουν στη στρατηγική, τη χρηματοδότηση και τη διαχείριση όλων των δομών αντιμετώπισης αυτών των καταστάσεων.
Η παρούσα γενικευμένη κρίση που αντιμετωπίζουμε αλλά και οι εκπλήξεις που μας επιφυλάσσει το μέλλον επιπροσθέτως λόγω και της κλιματικής αλλαγής, δεν αφήνουν περιθώρια για περισσότερα λάθη.
