- ΜΑΡΙΑ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ
Προσκλήσεις και προγράμματα σχολείων από θεατρικές παραστάσεις. Πόσες αναμνήσεις από ωραίες και σημαντικές στιγμές της σχολικής ζωής θα ανακληθούν στη μνήμη! Τα μαθητολόγια του σχολείων: ίσως εντοπιστεί το όνομα κάποιου αργότερα σπουδαίου ανδρός όπως του Γεωργίου Κονδύλη. Μα μπορεί και να φανούν χρήσιμα για να φανεί το αχνοφέγγισμα της εκπαίδευσης των κοριτσιών στην περιοχή ,όπως διερευνήθηκε σε πρόσφατη μελέτη μας (Μαρία Παναγιωτοπούλου, Τα Ελληνικά Σχολεία –Σχολαρχεία της επαρχίας Ευρυτανίας του νομού Αιτωλοακαρνίας (1836-1922)», στο Χρ. Σπυρέλη επιμ. «Ο Θεσμός των σχολαρχείων στην Αιτωλοακαρνανία και Ευρυτανία», Αγρίνιο 2012, 100-101).
Έγγραφα από δημόσιες υπηρεσίες, ποικίλου χαρακτήρα και περιεχομένου, αποφυλακίσεις, συμβόλαια, να μερικά από τα δείγματα όσων χαρακτηρίζονται αρχειακά τεκμήρια. Συντάχτηκαν για να να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες της διοίκησης και τις σχέσεις της με τους πολίτες στο κύλισμα του χρόνου.
Η προσεκτική μελέτη τους , κάτω από τον κατάλληλο φωτισμό, με το σωστό πρίσμα, μπορεί να φέρει στην επιφάνεια πλήθος πληροφοριών: ιστορικών, κοινωνιολογικών, δημογραφικών, αλλά και για την ιστορία της εκπαίδευσης, της παιδείας, της ιατρικής και της υγείας και πλήθους άλλων θεμάτων. Για τούτο αξίζει τον κόπο να περισυλλεχτούν και να φυλαχθούν σε ειδικό χώρο. Και ο αρμόδιος φορέας είναι για κάθε νομό τα περιφερειακά Γενικά Αρχεία Κράτους, στην προκείμενη περίπτωση τα Αρχεία ν. Ευρυτανίας.
Η Υπηρεσία ιδρύθηκε στο νομό το 1991, στα πλαίσια του νόμου 1946 που ορίζει και διευθετεί θέματα για τα Γενικά αρχεία του Κράτους. Και εκ μέρους της υπηρεσίας μας αλλά και των αρχείων γενικά σας καλωσορίζουμε στην εκδήλωση αυτή εορτασμού της Διεθνούς Ημέρας Αρχείων. Η επιλογή της ημέρας δεν έγινε τυχαία. Τέτοια ημέρα, το 1948 ιδρύθηκε το Διεθνές Συμβούλιο των Αρχείων υπό την Αιγίδα της Unesco.
Και δεν μπορούμε σε μια τέτοια εκδήλωση για τα αρχεία να μην αναφέρουμε το όνομα του ιδρυτή των Αρχείων (1915) στην σύγχρονη Ελλάδα, του Γιάννη Βλαχογιάννη. Για τον σπουδαίο αυτό άνδρα, ένας δικός μας άνθρωπος, ο Ευρυτάνας λογοτέχνης Μιχάλης Σταφυλάς, έχει γράψει δύο άκρως ενδιαφέροντα κείμενα· ένα με τίτλο « Γιάννης Βλαχογιάννης, ο αρματολός των νεοελληνικών γραμμάτων» και άλλο με τίτλο «Γιάννης Βλαχογιάννης, Ο υπέρμαχος της ιστορικής αλήθειας».
Σήμερα τα Γενικά Αρχεία Κράτους τόσο η Κεντρική Υπηρεσία όσο και όλα τα περιφερειακά ΓΑΚ προσπαθούν αόκνως να συνεχίσουν, εμπνευσμένα από τη φωτισμένη δράση του αείμνηστου Βλαχογιάννη, το έργο του. Εφαρμόζοντας παράλληλα, στην υλοποίηση του στόχου αυτού, τις σύγχρονες αρχειονομικές αρχές. Και ποιος είναι ο στόχος; Η διάσωση και η ανάδειξη του αρχειακού πλούτου της χώρας.
Ωστόσο υπηρετώντας χρόνια εδώ στα Γ.Α.Κ Ευρυτανίας θεωρήσαμε το Αρχείο της Πόλης σαν τη Κεντρική Μονάδα μνήμης της περιοχής. Έτσι κρίναμε ότι παράλληλα προς αυτά τα κατεξοχήν αρχειακά τεκμήρια, αξίζει τον κόπο να περισωθούν και άλλα, όπως, οι επιστολές, τα προσωπικά ημερολόγια και τα κείμενα αναμνήσεων. Χωρίς να ξεχνάει κανείς την προφορική μαρτυρία που μπορεί να αποδώσει εξαίσιους καρπούς, με συνεντεύξεις είτε επιζώντων της Εθνικής Αντίστασης και του Εμφυλίου Πολέμου είτε άλλων προσώπων επωνύμων ή απλών ξωμάχων της ζωής. Και επί πλέον με ηχογραφήσεις των τελευταίων, θα λέγαμε φορέων της αυθεντικής μουσικής δημοτικής παράδοσης των Ψηλών Βουνών. Ο μουσικός κ. Αναστάσιος Ηλιόπουλος έκανε αγώνα δρόμου για να καταγράψει όσο το δυνατόν περισσότερα από τα σπάνια αυτά ηχοχρώματα που κρύβουν οι φωνές αυτές.
Και ο κύκλος του Αρχείου, ανοίγει για να περικλείσει οπτικοακουστικό υλικό: όπως τις κασέτες με συνεντεύξεις και ποικίλο άλλο ηχητικό υλικό από το ΄Ράδιο Καρπενήσι». Τις φωτογραφίες , όπως αυτές της Αρετής και του Γιάννη Τσιάμη που πολέμησαν στην Εθνική Αντίσταση. Των παλιών εκείνων Καρπενησιωτών που με κέφι έστηναν τον «Πανάρετο». Του Σπύρου Μελετζή, να μιλά το 2000 στο Σχολείο –Μουσείο Κορυσχάδων κατά τη διάρκεια του Συνεδρίου για τον Εμφύλιο που διοργάνωσε το Πάντειο Πανεπιστήμιο με τη φροντίδα του Ευρυτάνα καθηγητή Μικροχωρίτη κυρίου Κλεομένη Κουτσούκη. Κοιτώντας τις φωτογραφίες η γεύση του αρχείου είναι σαν γλυκόπικρη. Ένας ολόκληρος κόσμος που χάθηκε
Ο κύκλος του Αρχείου διευρύνεται πιο πολύ για να περικλείσει ακόμη και τα ημερολόγια τσέπης ή τοίχου, εφημερίδες, περιοδικά. Δίπλα θα μπορούσαμε να προσθέσουμε τα λεγόμενα «εφήμερα»: διαφημιστικά φυλλάδια επαγγελματιών, προσκλήσεις πολιτιστικών συλλόγων. Σ’ αυτά προσθέστε τεκμήρια φαινομενικά ασήμαντα και ταπεινά όπως τα προσκλητήρια γάμου ή βάπτισης και οι αποδείξεις αγοράς. Ας πάρουμε στα χέρια μας μια σειρά αποδείξεων αγοράς, σαν κι αυτές που κυνηγάμε όλοι τώρα εναγωνίως να συγκεντρώσουμε για να γλυτώσουμε το πρόστιμο του επιπλέον φόρου. Τα απλά και ευτελούς αξίας αυτά χαρτιά, «μιλάνε», έχουν τη δική τους φωνή για να δώσουν την αντίστοιχη πληροφορία για την ιστορία της καθημερινής ζωής των ανθρώπων στη συγκεκριμένη περίοδο.
Τα χρειαζόμαστε, συνεπώς τα αρχειακά τεκμήρια, από τα πιο σημαντικά μέχρι τα πιο ευτελή, όπως ο εγκέφαλος τους νευρώνες του, γιατί καταγράφουν τις αποφάσεις, τις πράξεις και τις μνήμες, όπως χαρακτηριστικά επισημαίνεται στην Παγκόσμια Διακήρυξη για τα αρχεία. Και τούτο είναι το κυριότερο, θα λέγαμε εμείς : ότι το Αρχείο ισούται με τη μνήμη. Και η μνήμη αποτελεί προϋπόθεση και οδηγό για την μελέτη και την ανάδειξη της Ιστορίας. Μελέτη της ιστορίας χωρίς αρχείο δεν μπορεί να σταθεί και να εννοηθεί.
Για να θυμηθούμε τον Ζαχαρία Παπαντωνίου, ο οποίος γράφοντας για τον Γιάννη Βλαχογιάννη είπε: «Η Ιστορία είναι τύχη. Μια γενεά κάμνει ένδοξα κατορθώματα. Αλλά η φήμη της εξαρτάται από παραμικρά πράγματα μετά πενήντα ή εκατό έτη. Μία κίνησις του μπακάλη εις τον οποίον επωλήθησαν χίλιες οκάδες αχρήστου χάρτου, μία κίνησις και οι πολεμισταί εκείνοι σβύνονται από την Ιστορίαν, γίνονται μηδέν. Τύλιγμα δύο σαρδελλών επί πλέον, πάει ένα έγγραφον, αντίο μία σελίς της επαναστάσεως. Δια να σωθή πρέπει να συμβή ώστε να φθάση εγκαίρως ο κ. Βλαχογιάννης. Προσέχετε εις την διάρκειαν του χαιρετισμού σας με τον ένδοξον τούτον ρακοσυλλέκτην τον εξάγοντα χρυσόν ιστορίας από το χαρτί της οκάς».
Τα θεμέλια λοιπόν αυτής της μνήμης σε περιφερειακό επίπεδο προσπαθούν να εμπεδώσουν και να περισώσουν τα περιφερειακά Γενικά Αρχεία. Διασώζοντας όλα αυτά που μπορούν, χρειάζεται και οφείλεται να γλυτώσουν τη φθορά του χρόνου, της ανθρώπινης αμέλειας ή της εσκεμμένης καταστροφής. Αν βεβαίως η κοινωνία έχει καλή σχέση με την Ιστορία της και τα τεκμήρια που τη διασώζουν γιατί, όπως έχει επισημανθεί, προϋποθέσεις για να διασωθούν όλα αυτά είναι η ευαισθησία μας, η στοργή μας, το οικονομικό κόστος και η επιστημονική μας προκοπή (Τριαντάφυλλος Σκλαβενίτης, Συλλογική μνήμη, Αρχεία, Ιστορία, 220 PDF http://helios-eie.ekt.gr/EIE/bitstream/10442/7754/2/INR_Sklavenitis_c26.pdf). Η επαφή με το αρχειακό υλικό είναι μια υπόθεση που κρύβει πολλές συγκινήσεις και εκπλήξεις. Και αντίστοιχα πολλές γεύσεις !
Όποιος έχει την εμπειρία της εργασίας σε αρχεία ξέρει ότι όλο αυτό το χάρτινο βασίλειο -σε λίγο και το ηλεκτρονικό- που ο αρχειονόμος καλείται να τιθασεύσει είναι μια «θάλασσα». Και μιλώντας γι’ αυτή, η γαλλίδα ιστορικός Αλρεττ Φαρζ γράφει: «Το αρχείο δεν μοιάζει ούτε με τα κείμενα, ούτε με τα έντυπα τεκμήρια, ούτε με τις αναφορές, ούτε με την αλληλογραφία, ούτε με τις εφημερίδες, ούτε καν με τις αυτοβιογραφίες, Η υλική του κατάσταση ενέχει δυσκολίες, επειδή υπερβαίνει κάθε μέτρο, επειδή εισβάλλει σαν παλίρροια του ισημερινού, σαν χιονοστιβάδα ή σαν πλημμύρα. Η σύγκριση με φυσικές και απρόβλεπτες ροές απέχει πολύ από το να είναι τυχαία. Όποιος δουλεύει με αρχεία συχνά εκπλήσσεται αναφερόμενος σ’ αυτό το ταξίδι με όρους βουτιάς, κατάδυσης ή ακόμη και πνιγμού. Η θάλασσα είναι πάντα παρούσα. Εξάλλου, στους καταλόγους το αρχείο ευρετηριάζεται σύμφωνα με ναυτικές αναφορές αφού υποδιαιρείται σε βυθούς: fonds είναι το όνομα που δίνεται στα γαλλικά στα σύνολα των τεκμηρίων τα οποία είτε είναι ομοιογενή εξαιτίας της φύσης των εγγράφων που περιλαμβάνουν είτε είναι δεμένα απλώς μαζί επειδή έτυχε να παραδοθούν (Alretta Farge, Η γεύση του αρχείου, 21-22).
Και μοιάζει συχνά η γεύση αυτή αλμυρή σε… φουρτουνιασμένη θάλασσα, στην οποία ο αρχειακός υπάλληλος καλείται συχνά να κολυμπήσει για να φέρει σε πέρας το έργο του.
Στο αναγνωστήριο όταν ο υπάλληλος της αρχειακής υπηρεσίας προσφέρει στον ερευνητή το αρχειακό υλικό για μελέτη είναι ήδη καθαρισμένο, ταξινομημένο, τακτοποιημένο, κάποιες φορές ψηφιοποιημένο όπως επιτάσσει η σύγχρονη τάση. Αλλά για να φτάσει το αρχειακό υλικό σε αυτήν την τελική κατάσταση από την αρχική στην οποία βρέθηκε πολλές φορές η περίπτωση αρχίζει από εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες.
Και δεν αναφερόμαστε εδώ στα χιλιόμετρα που χρειάζεται να διανύσουν οι υπάλληλοι του Αρχείου μεταβαίνοντας και στα πιο απομακρυσμένα σημεία του νομού για να συλλέξουν υλικό. Αλλά κυρίως για τις φορές εκείνες που έρχονται αντιμέτωποι με άκρως δύσκολες καταστάσεις: όταν πρέπει να περισυλλέξουν αρχεία από εγκαταλελειμμένα και ετοιμόρροπα κτίρια. Μέσα επικρατεί το χάος. Ένα βομβαρδισμένο τοπίο. Το αρχειακό υλικό είναι εγκατεσπαρμένο παντού, φάκελοι χάσκουν ανοικτοί, έγγραφα σκορπισμένα, ανακατεμένα με ακαθαρσίες, μούχλα, σκόνη, αράχνες , καπνιά, σπασμένα γυαλιά και σκουριασμένα σιδερικά. Και τα έγγραφα, μερικά είναι τόσο ταλαιπωρημένα, που σκέφτεται ότι δεν αξίζει τον κόπο να τα περισυλλέξει.
Νιώθει τότε κανείς σαν να είναι χαμένος σ’ ανταριαμένο πέλαγος. Δεν ξέρει από πού ν’ αρχίσει. Η γεύση του αρχείου τότε είναι αυτή της… τρικυμίας στα χείλη, για να θυμηθούμε τον μεγάλο ποιητή, που γι’ άλλο λόγο βέβαια έγραψε το στίχο. Αλλά τι να κάνει και ο αρχειονόμος, από κάπου πρέπει να κρατηθεί. Και κρατιέται από την ποίηση για να μη γκρεμιστεί.
Περνά η πρώτη σκέψη: οπισθοχώρηση! Ηρεμεί! Το ξανασκέφτεται! Βάζει τη μάσκα και τα γάντια, φορά τα ρούχα τα πρόχειρα της δουλειάς, και ρίχνεται στη μάχη: να περισώσει ό,τι μπορεί… ένας ρακοσυλλέκτης κι αυτός.
Όση ώρα μαζεύει δε σκέφτεται τίποτα γιατί η δουλειά είναι χειρωνακτική και τον απορροφά: να μην καρφωθεί από κανένα γυαλί, σκουριασμένο καρφί· μην τρυπήσει το γάντι και πιάσει κατά λάθος καμιά ακαθαρσία τρωκτικού· μην παραπατήσει ανάμεσα στα πεσμένα δοκάρια και χτυπήσει. Παράλληλα διακατέχεται από το άγχος της εκκαθάρισης. Τι να πάρει για να διασωθεί ή τι να αφήσει ως καταστρεπτέο; Κρίσιμη απόφαση.
Όταν βγαίνει, είναι αυτό που λέμε μπαρουτοκαπνισμένος! Ή Θαλασσοπνιγμένος (στο μυαλό) . Κάθιδρως, λερωμένος, αναμαλλιασμένος, κατάκοπος, θολωμένος! Με μιαν μικρή, ελάχιστη ικανοποίηση ότι έχει βάλει το μικρό, ελάχιστό του λιθαράκι στη συγκρότηση των εθνικών αρχείων της χώρας του. Όταν φέρει το αρχείο στο Αρχείο αρχίζει ο άλλος τιτάνιος αγώνας με τα κύματα που πρέπει να τιθασεύσει : της ταξινόμησης, της καταγραφής, της ευρετηρίασης, της αρχειοθέτησης. Όπως επισημαίνεται «Το ιδεώδες θα ήταν η επεξεργασία του αρχειακού υλικού να ξεκινά αμέσως μετά την εισαγωγή του στην αρχειακή υπηρεσίας. Πρόκειται ωστόσο για μια επιθυμία η οποία απέχει σημαντικά από την πραγματικότητα»( Ανδρέας Μπάγιας, Εγχειρίδιο Αρχειονομίας, Η επεξεργασία ενός Ιστορικού Αρχείου, Κριτική, 1999,55).
Αφού το προσωπικό του Αρχείου τελειώσει με αυτές τις εργασίες , και εφόσον το αρχειακό υλικό δεν χρειάζεται ειδική συντήρηση (εργασία που απαιτεί ειδικευμένο προσωπικό) είναι έτοιμο να δοθεί στον κάθε ενδιαφερόμενο. Η τελική εικόνα του αρχείου στο Αρχείο είναι αυτή του Αναγνωστηρίου. Ο ερευνητής δεν ξέρει τίποτε από την φουρτούνα που πιθανώς πέρασε ο αρχειακός υπάλληλος μέχρι να περισυλλέξει το αρχείο και να του το προσφέρει στο τραπέζι εργασίας. Εδώ στην αίθουσα αναγνωστηρίου επικρατεί νηνεμία. Ο ερευνητής περιμένει. Ο αρχειονόμος φέρνει το αρχειακό υλικό με θρησκευτική ευλάβεια, το εναποθέτει αργά, προσεκτικά, όσο πιο παλιό, τόσο πιο εύθραυστο. Αρχίζει ο ερευνητής το αργό ξεφύλλισμα, ακούγεται το θρόϊσμα. Πρέπει να είναι πολύ προσεκτικός στο άγγιγμα του χαρτιού, μερικά είναι πολύ ευαίσθητα, θέλουν τόσο απαλό άγγιγμα, λεπτό χειρισμό, σαν ευαίσθητα άνθη ή λεπτεπίλεπτα στολίδια της θάλασσας που μάζεψες στις καλοκαιρινές σου διακοπές. Και ο αρχειακός υπάλληλος πρέπει να έχει τεταμένες τις κεραίες για πιθανές φθορές.
